Zopas genoot ik in De Roma van ‘Gloria!’, een prijswinnend kostuumdrama dat regisseuse Margherita Vicario opdroeg aan alle vrouwelijke componistes die tussen de plooien van de geschiedschrijving belandden. De jongste tijd halen wel meer componistes en muzikantes het witte doek. Ik lijst er enkele op. Wie programmeert ze eens samen op een festival? Want om ze in de cinema te zien, moet men bij de pinken zijn – of er ver voor rijden.
Gloria! (trailer) speelt zich af in het Sant’Ignazio Istituto, een katholiek weeshuis voor jonge vrouwen die er, zoals gebruikelijk in het Italië van de 18de eeuw, een muzikale opleiding krijgen. De link met het Venetië en Il prete rosso (de rode priester) Antonio Vivaldi is gauw gelegd. Maar afgezien van enkele van zijn prachtige composities, waaronder zijn jubelend Gloria dat de titel leverde, speelt deze componist geen rol in de film. Het verhaal is fictief, weliswaar met historisch accurate details.
Zo is er de verwijzing naar de veranderende tijden na de Franse Revolutie, de verkiezing van paus Pius VII, of de pianobouwer Johann Stein. Van hem staat in het weeshuis een van zijn vernieuwende pianofortes, in de film geleverd door zijn dochter – dat moet dan een knipoog zijn naar Nannette Streicher, die ook pianobouwster was (zie deze notitie). Voorts is de muziek die een van de weesmeisjes componeert, van Maddalena Laura Lombardini Sirmen (1745-1818). Deze virtuoze violiste, zangeres en componiste kreeg haar opleiding inderdaad in een weeshuis. Ze kon pas een artistieke carrière uitbouwen toen ze het weeshuis ontvluchtte door te huwen met een concertmeester. Lombardini is een van de weinige meisjes uit die befaamde weeshuizen van wie werk onder hun eigen naam overgeleverd is.
Het mag duidelijk zijn: onder de muzikantes in het Sant’Ignazio die de norse en heerszuchtige kapelmeester onder zijn hoede heeft, zit heel wat talent. Virtuoos spelende violistes, zangeressen met een hemelse stem, maar ook componerende meisjes. Geen haar in de overigens wilde haardos van de dirigent die er nog maar over peinst de meisjes een kans te geven. Ook niet wanneer hij er zelf niet in slaagt tijdig een werk te componeren voor de ontvangst van de nieuwe paus. Toch weten de op wraak beluste meisjes het slim aan te pakken en bij het pausbezoek zijn zij het die voor de (opzienbarende) muziek zorgen.
Gloria! is erg genietbaar en boeiend met zijn rijkdom aan thema’s. Wel worden die vrij clichématig en weinig diepgaand aangepakt. Naar het einde toe wil Gloria! ook te veel een feelgood-drama zijn. Voor mijn smaak is de scène van het pausbezoek er dan ook wat over. De muziek die de meisjes ten gehore brengen, is daar behoorlijk anachronistisch. Maar de regisseuse, in Italië bekend als actrice en singer-songwriter, won er in eigen land en op het Seattle International Film Festival wel een prijs mee. Voorts kreeg Margherita Vicario in Seattle ook de Grand Jury Prize en werd ze in Italië bekroond met een Globo d’Oro voor beste debuut. Op het filmfestival in Berlijn was Gloria! in de running voor de Gouden Beer.
Gezien de opzet om de vergeten componerende vrouwen, al dan niet uit de weeshuizen, uit de vergetelheid te halen wil ik die prijzen en aandacht alleen maar toejuichen. Garantie op programmering in onze zalen betekent die erkenning evenwel niet. Voor zover ik kon nagaan, staat Gloria! enkel nog op het programma in CC Belgica in Dendermonde (24 april).
Maria Anna Mozart
In De Wereld van Sofie op Radio 1 (vanaf 40’30’’) mochten we onlangs kennismaken met Mozart’s Sister (trailer). Dat vond ik dubbel vreemd. Deze recente, prijswinnende documentaire van de Australische Madeleine Hetherton-Miau is, opnieuw voor zover ik kon nagaan, nergens in onze contreien te zien. Dat mag weliswaar geen excuus zijn om het er niet over te hebben. Alleen was de manier waarop deze film en de inhoud ervan werden voorgesteld toch wat bizar voor wie al wat meer vertrouwd is met componistes.
De presentatrice viel zowat van haar stoel toen haar verteld werd dat vrouwen ook gecomponeerd hebben. En dan nog wel de zus van Mozart! Nochtans is over Maria Anna Mozart, roepnaam Nannerl, al veel eerder (2010) een speelfilm gemaakt, notabene met dezelfde titel, Mozart’s Sister (Frans origineel: Nannerl, la soeur de Mozart). Daarvoor componeerde Marie-Jeanne Serero muziek die van Nannerl hád kunnen zijn, want vooralsnog was/is die nog niet teruggevonden. De Franse cineast René Féret nam toen voor zijn kostuumdrama nog wel meer loopjes met de geschiedenis. Zo is Nannerl in deze prent geen pianiste maar een violiste. Ze krijgt van haar vader echter het bevel daarmee te stoppen, want muziek maken is natuurlijk niets voor meisjes. In werkelijkheid bleef Maria Anna Mozart altijd pianoforte en klavecimbel spelen, vaak samen met haar vader, en gaf ze ook les.
Hoe fictief en aandoenlijk geacteerd ook, had Nannerl, la soeur de Mozart, de verdienste een goed beeld te schetsen van de beperkingen waaraan meisjes in die tijd onderhevig waren, schreef ik al in Vrouw aan de piano (p. 259).
Ik ben zeer benieuwd hoe dat in de documentaire Mozart’s Sister uitpakt. En wat is het ‘controversieel nieuw bewijsmateriaal’ aangaande Maria Anna’s talent? Haar muzikale bijdrage aan de muziekgeschiedenis zou volgens de regisseuse groter geweest zijn dan algemeen bekend. Bouwt ze voort op wat de Welsh-Australische professor Martin Jarvis eerder ook al stelde (zie deze notitie)? Om dat te weten te komen, zou ik morgen 9 maart zo’n 300 km moeten rijden voor een Engels ondertitelde vertoning in Assen in Nederland.
Anna Magdalena Bach
Nannerl Mozart doet me denken aan Anna Magdalena Bach, die andere vrouwelijke naamgenote van een gerenommeerde componist. Met haar konden we kennismaken in de documentaire Written by Mrs. Bach (2014, in 2018 heruitgebracht als Written by Mrs. Bach: Broken Silence, trailer). Het verhaal wordt verteld door de Britse componiste Sally Beamish, maar aan de basis ligt andermaal grafologisch onderzoek van de genoemde professor Martin Jarvis. Hij betoogt dat niet Johann Sebastian maar zijn vrouw Anna Magdalena de pen vastgehouden heeft van enkele van ‘zijn’ befaamde cellosonates en nog meer BWV’s. Ook over die (controversiële) theorie en documentaire had ik het eerder in Vrouw aan de piano (p. 105-115). Ik zag de documentaire destijds op de BBC.
Clara, Robert en Johannes
Over Clara Schumann zijn er een pak meer films gemaakt. Haar vermeende relatie met Johannes Brahms is dan ook gefundenes Fressen voor filmmakers. Bijgevolg veel romantiek dus, zoals in de Duits-Frans-Hongaarse coproductie Geliebte Clara van Helma Sanders-Brahms (2008, trailer, integraal op YouTube) – die me niet echt wist te overtuigen. In Vrouw aan de piano (p.68-69) bespreek ik er kort nog drie andere. Het Duitse Träumerei (1944) bijvoorbeeld, dat in nazitijd een idealistische kijk op Clara Schumanns leven schetste. Song of Love (1947), een Hollywood-productie met in de hoofdrollen Kathrine Hepburn als Clara Schumann, Paul Henreid als Robert Schumann, Robert Walker als Johannes Brahms, zette uiteraard ook de vermeende intrige tussen Clara en Johannes flink in de verf. De muziek werd aan de piano gespeeld door de legendarische Arthur Rubinstein. En dan is er nog Frühlingssinfonie (1983) van Peter Schamoni, met Nastassja Kinski in de hoofdrol. Steeds dus veel romantiek en twijfels over de authenticiteit.
Dora Pejačević
Voor accuratere portretten van componistes kunnen we terecht bij de Duitse pianiste Kyra Steckeweh, die samen met cineast Tim Van Beveren Komponistinnen (2018) maakte. Voor deze bekroonde documentaire (o.m. Opus Klassik 2020) doorkruisten ze Europa op zoek naar sporen van Fanny Mendelssohn (1805-1847), Emilie Mayer (1812-1883), Mel Bonis (1858-1937) en Lili Boulanger (1893-1918).
Grondige research deden Steckeweh en Van Beveren opnieuw voor een portret van de Kroatische pianiste en componiste Dora Pejačević (1885-1923). En opnieuw viel het duo met Dora – Flucht in die Musik (2022, trailer) in de prijzen. Om Komponistinnen te kunnen zien reisde ik naar Keulen, voor Dora – Flucht in die Musik naar Maastricht. Intussen zijn beide documentaires wel beschikbaar op dvd of te streamen. Kyra Steckeweh bracht de muziek van de componistes ook telkens uit op cd.
Alice Herz-Sommer
Over muzikantes en dirigentes zijn intussen ook al wat prenten verschenen. En dan wil ik het níét hebben over het fictieve en al genoeg besproken Tár, maar over films waaraan een historische figuur ten grondslag ligt.
Eerst en vooral The Lady in Number 6: Music Saved My Life (trailer). Alice Herz-Sommer, over wie deze documentaire gaat, heeft nét niet meer kunnen meemaken dat de makers onder meer een Oscar wonnen met haar ontroerende en inspirerende verhaal – ze overleed in 2014 op 110-jarige leeftijd. In 2012 werd haar levensverhaal met haar medewerking al opgetekend in het boek De pianiste van Theresienstadt van Caroline Stoessinger.
De Joodse Alice Herz-Sommer groeide op in Praag in kringen van bekende kunstenaars en intellectuelen, onder wie Gustav Mahler, Sigmund Freud, Stefan Zweig en Franz Kafka. Aan haar zorgeloze bestaan als concertpianiste kwam een einde toen de nazi’s de macht grepen. Alice verloor in de Holocaust haar moeder, haar echtgenoot en vele vrienden. Zijzelf en haar zoontje overleefden Theresienstadt. Dankzij de muziek.
Kan kunst de wereld redden? Ik wilde het graag geloven toen ik schreef over Alice Herz-Sommer in Vrouw aan de piano (p. 302-304). Misschien moet ik in deze beangstigende tijden haar van optimisme blakende verhaal maar eens herlezen en herbekijken.
Antonia Brico
In De dirigent (2018, trailer) schetst de Nederlandse regisseuse Maria Peeters het portret van Antonia Brico (1902-1989). Deze Nederlands-Amerikaanse pianiste werd bij de lancering van de film vaak voorgesteld als de eerste vrouwelijke dirigente. Dat is buiten de waarheid. Clara Schumann (1819-1896) stond in de jaren 1850 al voor een orkest wanneer haar man verstek gaf. Ethel Smyth (1858-1944) deed het zeer vaak, net zoals Nadia Boulanger (1887-1997) – en welke vrouwen nog allemaal?
Antonia Brico was wel de eerste vrouw die, na lang van het kastje naar de muur gestuurd te zijn, in 1930 de Berliner Philharmoniker leidde, en in 1938 de New York Philharmonic.
Destijds ben ik naar Vlissingen gereden om De dirigent te kunnen zien. Op een sporadische vertoning na, zoals naar aanleiding van de oprichting van het Virago Symphonic Orchestra van contrabassiste Eline Cote in 2020, vond men het in België niet nodig deze prent te programmeren.
Orin O’Brien
En dan is er ten slotte The Only Girl in the Orchestra (2024, trailer), deze week bekroond met een Oscar voor beste korte documentairefilm (35′). Die vertelt het verhaal van contrabassiste Orin O’Brien, die in 1996 als eerste voltijdse vrouwelijke muzikante werd aangeworven bij de New York Philharmonic. Dat was onder Leonard Bernstein. Pro memorie: Bernstein was ook de mentor van dirigente Marin Alsop. Regisseuse Molly O’Brien is Orins nichtje. Al is het een Oscar-winnaar, wellicht zal ie ook niet gauw onze zalen halen. Maar hij is momenteel wel te zien op Netflix!
(Tussen haakjes: is het u ook opgevallen dat vrijwel al deze films en documentaires, en vaak ook de soundtrack, gemaakt zijn door vrouwen?)
Tot zover een kleine selecties films over het thema dat mij na aan het hart ligt – voor het overige ben ik niet bepaald een filmspecialiste. Mocht u nog vermeldenswaardige titels kennen, zet ze gerust in de reacties. Ook als u weet hebt van vertoningen van bovenstaande.
