‘Wanneer zal je tevreden zijn?’, vroeg ik Eline Cote toen ze vier jaar geleden het vrouwenorkest Virago oprichtte en een uniek concert in de Koningin Elisabethzaal aankondigde. ‘Wanneer ik iets in beweging heb kunnen zetten’, antwoordde ze. En of er een en ander gebeurd is! Virago Symphonic Orchestra is alvast geen eenmalig project gebleven. Binnenkort brengt het orkest met solistes een avond vol aria’s en operawerken van vrouwelijke componistes in deSingel. Eline zelf is toegetreden tot de International Alliance for Women in Music.
Even terugspoelen naar 2020. Contrabassiste Eline Cote, op dat moment laatstejaars aan het conservatorium van Antwerpen, heeft het plan opgevat een orkest op te richten dat uitsluitend bestaat uit vrouwen, onder leiding staat van een vrouwelijke dirigente én uitsluitend werk brengt van vrouwelijke componistes. Ze ziet het groots en boekt de Koningin Elisabethzaal voor internationale vrouwendag op 8 maart. Een en ander past in haar masterproef waarmee ze focust op vrouwen in de muziek. Want het frappeerde haar al langer dat orkesten veel minder vrouwen dan mannen tellen en dat ze zelf nauwelijks componistes kende. Dat er in de klassieke muziek ook nog behoorlijk wat seksisme heerst, krijgt ze bevestigd in een enquête die ze verspreidt. Uit de meer dan 250 (anonieme) antwoorden die ze krijgt, evenals uit de gesprekken die ze voert met musici in Europa en de Verenigde Staten, komt duidelijk naar voren dat vrouwen nog steeds dubbel zo hard moeten werken als hun mannelijke collega’s om nog maar ‘toegang te krijgen tot de race’. It’s a men’s world, stelde ze tijdens een lang gesprek dat ik met haar had in de aanloop naar het concert in de Elisabethzaal. Met haar Virago Symphonic Orchestra wilde ze de balans in evenwicht brengen. Haar boodschap? Gender is niet bepalend wanneer het aankomt op talent.
Haar onderzoek, de oprichting van het orkest en de organisatie van het concert (nog te bekijken op YouTube) leverden Eline enkele maanden later een meer dan verdiende grootste onderscheiding op. Voor het concert was het evenwel kantje boord geweest, beseft ze. Die 8ste maart hing er immers spanning in de lucht: luttele dagen later ging de wereld op slot door een allesoverheersend virus. Mocht corona nog iets sneller onze contreien veroverd hebben, dan was het concert, waar zovelen naartoe geleefd hadden, er niet gekomen. En zou er wellicht ook geen sprake geweest zijn van alles wat er intussen op gevolgd is, vermoedt Eline nu.
International Alliance for Women in Music
Wat erop gevolgd is, is indrukwekkend en hoopgevend. Het is gelukkig niet bij een eenmalig project gebleven. Virago bestaat nog steeds, al moest Eline meteen na haar afstuderen nog wel wat plannen en projecten on hold zetten. Zo moest het Virago-concert ‘Antwerp Women in Concert’ uitgesteld worden naar september 2022, maar ze won er wel de ‘Cultuurprijs voor de jeugd’ van haar thuisbasis Merksem mee.
Het concert van 8 maart 2020 ging ook ver buiten de grenzen niet onopgemerkt voorbij. In de Elisabethzaal daagden meer dan 1.000 enthousiastelingen en nieuwsgierigen op, wat betekent dat er onverhoopt enkele duizenden euro’s winst gemaakt werd. Daarvoor zocht en vond Eline een goed doel bij de International Alliance for Women in Music (IAWM), een in Portland gevestigde organisatie die zich inzet voor het werk van vrouwelijke componistes via concerten, wedstrijden en conferenties. Eline haalde de voorpagina van het Journal van de IAWM én ze werd gevraagd voor nieuwe concerten.
Gitaarconcerto voor mannen?
‘In 2022 gaven we in opdracht van de IAWM met Virago een concert in AMUZ, dat werd uitgezonden tijdens de conferentie van de organisatie. Aansluitend volgde een online interview met mezelf, dirigente Pascale Van Os en gitariste Emma Wils. Zij was in AMUZ soliste in het befaamde Concerto de Aranjuez. Jawel,’ glimlacht Eline, ‘op verzoek van Emma zetten we voor één keer een werk van een man op het programma, maar dan wel als statement. Joaquin Rodrigo zag het tweede deel van zijn gitaarconcerto als een ode aan zijn vrouw en zijn dochter, maar het geniet onder gitaristen de reputatie dat het enkel goed speelbaar is door mannen…’ Onnodig te zeggen dat Emma Wils en het vrouwenorkest het schitterend deden. (Bekijk de opname op YouTube.)
Elines inzet voor de IAWM ging sindsdien nog verder. Inmiddels is ze als board member toegetreden tot het executive committee en is het haar taak als concert chair het jaarlijkse concert van de IAWM te organiseren. Dat alles doet ze onbezoldigd. Haar schaarse inkomen verdient Eline met de enkele uren die ze lesgeeft in de muziekacademies van Wilrijk en Berendrecht. Onvoldoende om huur te kunnen betalen, zucht de jonge vrouw, waardoor ze noodgedwongen nog in hotel Mama woont. ‘Door al mijn engagementen met Virago heb ik eerlijk gezegd ook geen tijd om meer uren les te geven. Maar ik doe dat “vrijwilligerswerk” ontzettend graag en het opent deuren.’
Lilith Ensemble
Aan het jaarlijkse concert van de IAWM is telkens een wedstrijd voor vrouwelijke componistes verbonden. Voor de editie van dit jaar, die focust op elektro-akoestische muziek en plaatsvindt in Minnesota, kan nog werk ingestuurd worden tot 1 maart.
Vorig jaar vond het concert plaats in het conservatorium van Antwerpen, in aanwezigheid van de Amerikaanse voorzitster, Christina Rusnak. Voor de uitvoering van de prijswinnende werken engageerde Eline het Lilith Ensemble, eveneens een jong gezelschap waarvan ze een van de leden is. Het bestaat voorts uit drie musici die elkaar leerden kennen in Amsterdam. Op zoek naar werk voor het kamermuziekensemble dat ze wilden vormen, stelden de Spaanse klarinettiste Leire Ruiz Garcia, de Catalaanse hoboïste Cèlia Tort Pujol en de Spaanse fluitist Jaume Darbra Fa tot hun verrassing vast dat de muziek die hen aansprak, opvallend vaak geschreven was door vrouwelijke componistes – en dat terwijl het merendeel van de composities die worden uitgevoerd toch geschreven is door mannen. (Een vaststelling die tussen haakjes beantwoordt aan wat componiste Annelies Van Parys me vorig jaar vertelde: ‘De meerderheid van de leading composers zijn vandaag vrouwen.’)
Eline: ‘Omdat ze dat intrigerend vonden, tipte een docent aan het conservatorium hun eens contact op te nemen met mij. Ze hebben me meteen gevraagd toe te treden tot hun gloednieuwe ensemble waarmee ze zich wilden toeleggen op nieuwe muziek. Omdat concerteren toen nog niet kon, wilden we een cd opnemen. Daarvoor zetten we met succes een crowdfunding op. In de database van de IAWM zijn we op zoek gegaan naar componistes wier werk ons lag. Uiteindelijk hebben een tiental vrouwen nieuw werk voor ons gecomponeerd. Net zoals ons ensemble vormen ook zij een erg internationaal gezelschap: naast de Belgische Marlies Hollevoet en Maya Verlaak komen ze uit Armenië, Engeland, Duitsland, Nederland, de VS, Catalonië, Cuba en China.’
‘De enige twee voorwaarden die we hun oplegden, waren dat het werk kan worden uitgevoerd door maximaal 12 musici en dat het niet langer dan 10 minuten duurt. Voor de rest lieten we hen helemaal vrij. Een van de werken kreeg zelfs een vrij zotte bezetting: contrabas, cello, altviool en sopraan, maar het klinkt geweldig. Fijn is dat onze vier instrumenten goed bedeeld worden. Want bijvoorbeeld voor contrabas botste ik tijdens mijn studies op een probleem: er bestaat vrij weinig kamermuziek voor mijn instrument. Tijdens examens of recitals hoor je dan ook altijd dezelfde werken. Daarom ook heb ik tijdens de lockdown nog een eigen vinylplaat opgenomen, Hidden Gems: allemaal onbekende pareltjes voor contrabas solo van vrouwelijke componistes.’
De release van de cd van het Lilith Ensemble vindt plaats op 25 mei in Schouwburg Noord in Merksem. Ook dan weer met een internationaal gezelschap op het podium. En verrassend toch: het zal voor de helft bestaan uit mannen. Eline: ‘Virago is een statement-orkest: we willen onderstrepen dat vrouwen met elk instrument kunnen schitteren. Maar een van de vier kernleden van het Lilith Ensemble is alvast een man. De realiteit is ook dat in bepaalde instrumentengroepen vrouwen nog steeds in de minderheid zijn. Met Lilith streven we naar een ideale wereld: een fifty-fiftyverdeling van vrouwen en mannen op het podium, en dat willen we ook illustreren met onze cd.’
Night at the Opera
Maar eerst is er op zaterdag 24 februari in deSingel nog het all female concert van Virago: The Night at the Opera. Het gaat om een benefietconcert op initiatief van Soroptimist Antwerpen Anthos, een afdeling van de wereldwijde vrouwenorganisatie die zich inzet voor de verbetering van het leven en de positie van vrouwen en meisjes. De opbrengst gaat naar het project Maatje achter de voordeur van het Family Justice Center Antwerpen.
‘Al meteen na het concert in de Elisabethzaal droomde ik ervan eens iets te doen rond opera. Op vocale concerten allerhande horen we immers altijd uitsluitend werk van mannen, terwijl er zoveel aria’s, duetten en ander operawerk van vrouwen onbekend blijven. En toen kreeg ik een vraag om samenwerking van Soroptimist. Dat was mijn kans’, glundert Eline.
Op het programma staat werk van onder meer Francesca Caccini, Barbara Strozzi, Alma Mahler en Rachel Portman. Naast de gevestigde waarden Liesbeth Devos en Elise Caluwaerts zijn de solistes studentes en pas afgestudeerden die deelnamen aan een auditie. Want ook dat is een betrachting van Virago: jonge musici een duwtje in de rug geven. Elise Caluwaerts bood spontaan coaching aan.
Het geheel staat onder de leiding van Pascale Van Os, de vaste dirigente van Virago die inmiddels ook bij tal van andere orkesten geëngageerd is. Er wordt ook een bijzondere gaste verwacht: de componiste Alma Deutscher, van wie Virago uittreksels brengt uit haar opera Cinderella. Die ging in 2015 in première toen Alma … 10 jaar oud was. De opzienbarende muzikante – ze is ook pianiste, violiste én dirigente – wordt vooraf geïnterviewd door Eline Hadermann.
Normaalste zaak van de wereld
Alsof Eline en haar orkest nog niet genoeg te doen hebben, begeleiden ze ten slotte ook nog de Frans-Waalse folkzangeres Aurélie Dorzée in La vie d’une femme. Die performance over alle fases in een vrouwenleven ging in december 2023 in première in Namen en doet op 10 november 2024 Schouwburg Noord in Merksem aan. Met deze korte reportage hopen ze nog meer boekingen te krijgen.
‘Ik zal pas tevreden zijn als ik iets in beweging heb kunnen zetten’, zei Eline Cote me in 2020. Het mag alvast duidelijk zijn dat zijzelf niet stilgezeten heeft. Maar ze heeft toch het gevoel dat er ook in de muziekwereld iets aan het bewegen is. Eline: ‘Als ik nog eens in het conservatorium rondloop, spreken docenten me nog altijd met veel bewondering aan over mijn masterproef. Zoiets verwachten ze niet snel meer opnieuw, zeggen ze me. Toch merk ik binnen het conservatorium ook enige verandering. Studentes/n kunnen [opnieuw, vja] een module over vrouwelijke componistes volgen. Er is nu ook een inclusion team. In de wc’s hangt bv. uitleg wat je kunt doen als je je onveilig voelt. Heel fijn is ook om vast te stellen dat in Maestro Stefaan Degand op Canvas het de normaalste zaak van de wereld is dat een vrouwelijke dirigente, onze Pascale Van Os, de leerkracht is.’
Op onze lauweren rusten kan weliswaar nog niet, beseft Eline. ‘Er zijn al meer musici en orkesten die al eens een werk van een vrouw in hun repertoire steken. Maar we zijn er pas als het publiek daar niet meer van opkijkt. Het moet de normaalste zaak zijn dat dat werk op het programma staat, zónder dat daar de aandacht op moet worden gevestigd. Die verandering moet al beginnen in de muziekscholen. Als je kinderen eens iets uit de tijd van Beethoven wil laten spelen, waarom dan niet denken aan een tijdgenote? Niet met het vingertje omhoog: “Dit is van een vrouw!” Het moet voor leerlingen vanzelfsprekend zijn dat ze ook werk van vrouwen krijgen.’
‘Het probleem blijft wel dat er weinig partituren van vrouwelijke componistes van vroeger beschikbaar zijn. Zelfs al hebben ze die in hun archieven liggen, dan nog durven uitgeverijen het nog steeds niet aan om er geld en tijd in te steken omdat ze vrezen dat die niet zullen verkopen. Nog te veel werk blijft daardoor onbekend. Heel jammer! Er is iets gaande, maar het gaat traag.’
_______________
• Virago Symphonic Orchestra.
• The Night at the Opera op zaterdag 24 februari om 20 uur in de Blauwe Zaal van deSingel.
• Release van de cd van het Lilith Ensemble op 25 mei in Schouwburg Noord in Merksem.
• Lees ook het interview met Eline Cote uit 2020: ‘Een ‘mannelijk’ instrument kiezen is heel dapper’.
