Met een mix van historisch werk, hedendaagse composities en verhelderende lezingen heeft het Komponistinnenfestival her:voice in het Duitse Essen er voor de tweede keer een uitermate boeiende en sterke editie op zitten. Zowel in het oude en vaak vergeten werk als in het hedendaagse vielen er weer veel ontdekkingen te doen waarvan we alleen maar kunnen hopen dat ze een vaste plaats veroveren op het concertrepertoire, ook buiten Duitsland.
Een van de vragen die voorlagen tijdens de lezingen en debatten – het nevenprogramma dat het Komponistinnenfestival mede zo interessant maakt – was die naar Neue Stoffe: naar welke thema’s verlangt het hedendaagse muziektheater, ook en vooral om relevant te blijven in deze tijden? Aan actuele én relevante thema’s was er tijdens deze tweede editie van het Essense festival alvast geen gebrek. Zowel Missy Mazzoli als Kaija Saariaho beroerde de gemoederen met voor opera niet zo voor de hand liggende onderwerpen.
American Dream
Missy Mazzoli (1980) mag in onze contreien dan wel geen klinkende naam zijn, ze is een van de meest gevraagde hedendaagse componistes/n. Twee keer al kreeg ze, als een van de eerste vrouwen, een compositieopdracht van de Metropolitan Opera en in 2022 was ze Musical America’s Composer of the Year. Ze schreef onder meer de opera Breaking the Waves (2016) naar de gelijknamige film van Lars von Trier. Vorig jaar maakte de New Yorkse op het Komponistinnenfestival in Essen al indruk met River Rouge Transfiguration, een kort maar krachtig werk waarvoor ze zich liet inspireren door de (teloorgegane) industrie in Detroit. Reikhalzend keken we dan ook uit naar een groter werk van haar: The Listeners (2021, trailer), een opera in twee aktes waarvoor ze zelf naar het festival afzakte.
The Listeners is het tweede deel van een trilogie waarin Mazzoli reflecteert over de donkere kanten van the American Dream. Samen met haar vertrouwde librettist Royce Vavrek (bij ons bekend van zijn opera-adaptatie van Fanny and Alexander, de recente De Munt-productie in een regie van Ivo Van Hove) illustreert ze op pakkende wijze hoe charismatische leiders misbruik maken van kwetsbare mensen in hun wanhopige zoektocht naar begrip en verbondenheid. Claire lijdt aan slapeloze nachten door een diep, permanent gebrom dat haar tot waanzin drijft. Samen met Kyle, een leerling van haar die eveneens die onwaarneembare toon ervaart, zoekt ze heil bij een gemeenschap rond de charlatan en manipulator Howard Bard. Eindelijk menen ze gehoor (!) te vinden voor hun klachten, tot duidelijk wordt dat ze eigenlijk in een sekte beland zijn.
Het interesseert Mazzoli ook wat er gebeurt wanneer het vrouwelijk potentieel onderdrukt wordt. Waar blijft hun kracht wanneer vrouwen hun dromen en wat ze als hun roeping beschouwen, (moeten) onderdrukken? Het keurslijf van man en kind en zelfs haar job als lerares is Claire te eng. Je vraagt je ook af hoe het zit met al die andere listeners in de clan: is het gekmakende gebrom dat zij horen, oorzaak of gevolg van een diep onbehagen?
Onderdrukt potentieel
En ja, The Listeners is ook een reflectie op het Trump-tijdperk, bevestigde Mazzoli op onze vraag. Opera en (muziek)theater zijn volgens haar alleszins de meest geëigende genres om te reageren op de tijdsgeest, zelfs al lopen ze door de lange productietijd soms wel enkele jaren achter – aan The Listeners begon ze al tijdens Trumps eerste ambtsperiode. Overigens stelt ze met genoegen vast dat jonge mensen precies door dergelijke actuele thema’s nog aangetrokken kunnen worden tot het genre. Wat tegelijk hoopgevend is voor de toekomst van het muziektheater. In New York richtte de composer-performer, zoals ze zichzelf noemt, ook het Luna Composition Lab op waarmee ze jonge meisjes en non-binairen een mentorschap biedt bij hun eerste compositiestappen voor opera.
(On)schuldig
Voor een ander werk met een actueel thema spoorden we naar het 30 km verder gelegen Gelsenkirchen, waar in het Musiktheater im Revier eerder dit seizoen de opera Innocence (2021, trailer) van Kaija Saariaho (1952-2023) in première ging. In het kader van het Komponistinnenfestival kende de productie er (net zoals The Listeners) zijn dernière. Het was niet zonder emotie én terechte trots dat de erg internationale cast in een nagesprek terugblikte op de intense ervaring voor henzelf en voor het publiek.
Behalve met de geenszins eenvoudige muziek van de Finse componiste had die beklijvende ervaring ook veel te maken met de meertaligheid van het stuk. Saariaho en haar eveneens Finse librettisten Sofi Oksanen en Aleksi Barrière (tevens haar zoon) gaven de diverse personages in het stuk elk hun eigen taal. Zo wordt er gezongen én gesproken in het Fins, Engels, Duits, Zweeds, Spaans, Grieks, Roemeens, Tsjechisch en Frans. Die meertaligheid staat meteen ook voor de geheel eigen manier waarop de personages met de gebeurtenissen omgaan. En toch voelt die taaldiversiteit heel natuurlijk aan. Het hedendaagse leven zoals het is…
Het verhaal speelt zich simultaan af op twee locaties. Enerzijds is er de bruiloft van een Finse jongeman met een Roemeense. De broer van de bruidegom heeft tien jaar geleden elf dodelijke slachtoffers gemaakt bij een schietpartij op een internationale school, maar de bruid wordt daarover in het ongewisse gelaten. Zij meent terechtgekomen te zijn in een warm gezin en een geweldloze rechtsstaat. Op hetzelfde moment als de bruiloft-zonder-gasten herdenken jongeren en hun lerares de tien vermoorde klasgenoten en een leraar. Het is duidelijk dat voor elk van de nabestaanden, ook in het gezin van de dader, de traumatische gebeurtenis nog steeds doorwerkt. Hoe gaan zij om met verlies, herinneringen, maar ook met (on)schuld? Want is iedereen wel innocent?
Verbijstering
Door een noodlottige samenloop van omstandigheden is de moeder van een van de slachtoffers dienster op de bruiloft. Bijzonder knap hoe de twee verhaallijnen daardoor op elkaar inwerken en de spanning gaandeweg wordt opgebouwd. Of hoe het verleden op een schokkende wijze het heden inhaalt. Niemand blijft er onbewogen bij, ook het publiek zit er met toenemende verbijstering naar te kijken. En toch gaat het leven voort: ‘Laat het los’… Een ware Griekse tragedie, Grieks koor inbegrepen.
Ook in de Semperoper in Dresden staat deze opera momenteel (nog tot 11 april) op de affiche, weliswaar in een andere regie. Vermeldenswaard is in dit verband dat Venla Ilona Blom, die in Dresden de zangtechnisch unieke rol van slachtoffer Markéta zingt, daar ’s ochtends vroeg op de trein sprong om in Essen de zangeres met dezelfde rol te vervangen die de nacht voor de dernière ziek geworden was. En dan snel terug naar Dresden voor de volgende voorstelling in een totaal andere enscenering… Eigenlijk zijn we geneigd om ook weer de trein op te springen. Om die versie te zien, maar ook om ons deze keer extra te kunnen concentreren op de muziek. Want dat is toch een heikel punt bij hedendaagse producties: er valt zoveel te beleven dat het onmogelijk is om zowel het verhaal als de muziek in één keer te vatten.
Alleszins blijken de volle zalen in Essen en Gelsenkirchen te bewijzen dat het publiek ervoor openstaat, in weerwil van de vaststelling van Anna-Sophie Mahler, dramaturge van The Listeners in Essen. Tijdens het debat over Neue Stoffe zei ze dat muziekhuizen in haar ervaring nog een grote terughoudendheid tentoonspreiden voor hedendaagse thematieken omdat ze vrezen dat het publiek er niet voor openstaat. Toch wel dus.
Charlotte ‘Charles’ Sohy
Van Kaija Saariaho kregen we tijdens een Sinfoniekonzert ook nog haar sfeervolle Ciel d’hiver te horen, waarmee we helemaal in noordse sferen verzeilden. Ook Color Field van de Engelse Anna Clyne (1980), geïnspireerd door een schilderij van Mark Rothko, deed ons wegdromen.
Dat alles wil niet zeggen dat het Komponistinnenfestival uitsluitend focust op hedendaags werk. Integendeel. Nadat de Franse componiste Louise Bertin (1805-1877) met haar volslagen vergeten opera Fausto vorig jaar de meest spraakmakende ontdekking op het programma was (lees hier, tijdens deze editie ook hernomen), konden we dit jaar kennismaken met Charlotte Sohy (1887-1955). Of Charles Sohy, want om meer kans te maken op erkenning zette deze Parisienne meestal een mannelijke naam op haar partituren. Van haar kregen we La grande guerre te horen – toch ook weer een actueel thema?…
Sohy begon aan dit werk in 1914, net in de periode dat haar man Marcel Labey, eveneens componist, dirigent én pleitbezorger van haar werk, opgeroepen werd voor het front. Tijdens haar leven werd La grande guerre nooit opgevoerd of uitgegeven. Pas een eeuw later (!) kwam het werk weer boven water. Hopelijk verdwijnt het na deze uitvoering niet weer in de vergetelheid.
Alma Mahler
Voorts schonk het Komponistinnenfestival dit jaar veel aandacht aan Alma Mahler (1879-1964), de vrouw die nauwelijks bekend en gedefineerd werd door haar eigen werk, maar vooral in relatie tot beroemde mannen: Gustav Mahler, Walter Gropius, Franz Werfel, Alexander von Zemlinsky, Oskar Kokoschka. Haar verhouding tot die laatste wordt nog tot 22 juni geïllustreerd aan de hand van de tentoonstelling Frau im Blau in het Folkwang Museum, dat voor het eerst in 30 jaar alle schilderijen, waaiers én een fresco samenbrengt die Kokoschka maakte in de periode dat hij (ziekelijk) geobsedeerd was door Alma.
Het eigen werk van de flamboyante Weense is met 17 bewaard gebleven liederen vrij bescheiden. Ze kregen niettemin ruime aandacht tijdens verschillende concerten. Een Wiener Salon bood ook de kans kennis te maken met Alma’s tijdgenotes, zoals Mathilde Kralik von Meyrswalden (1857-1944) en Evelyn Faltis (1887-1937).
Hemelse klanken
Nog meer te (her)ontdekken werk bood het concert van het Belgische B’Rock o.l.v. Andreas Küppers. Onder de titel Seraphim kregen we een keure aan religieus en contemplatief getinte liederen te horen: van de haast onontkoombare 12de-eeuwse abdis Hildegard von Bingen, maar ook van meer of minder onbekende componistes zoals Vittoria Aelotti (1575-1620), Caterina Assandra (ca. 1580-1618), Francesca Caccini (1587-1640), Chiara Margerita Cozzolani (1602-1678), Isabella Leonarda (1620-1704), Maria Xaveria Perucona (?-1709), of de ‘jongere’ Louise Farrenc (1804-1875), Lili Boulanger (1893-1918) en Ruth Crawford Seeger (1901-1953). Ein Engel van de ons onlangs ontvallen Sofia Goebaidoelina (1931-2025) paste wonderwel in dit geheel van hemelse klanken. We mogen hopen dat B’Rock dit programma met de mezzosopraan Lucile Richardo, dat enkele dagen eerder ook in De Bijloke te beluisteren viel, nog mag hernemen.
Nóg meer ontdekkingen biedt het Komponistinnenfestival vast en zeker tijdens zijn derde editie van 12 tot 15 maart 2026. Het staat alvast aangekruist in onze agenda.
