In het Duitse Essen vindt vanaf 20 maart de tweede editie van het Komponistinnenfestival her:voice plaats. Opnieuw staat er (orkest)werk van compleet vergeten vrouwelijke componistes op het programma, zoals Charlotte Sohy. In een goeie mix wordt ook hedendaags werk gepresenteerd, deze keer van Missy Mazzoli en Kaija Saariaho. Veel aandacht gaat er voorts naar Alma Mahler-Werfel. In het Folkwang Museum loopt een tentoonstelling met werk van Oskar Kokoschka uit de tijd dat hij uitermate in de ban was van de weduwe van Gustav Mahler.
Vrouwelijke componistes staan steeds meer in de belangstelling. Hun werk wordt – eindelijk en gelukkig maar – herontdekt en opnieuw of voor het eerst gepubliceerd en uitgevoerd. Vaak gaat het dan om liederen, werken voor piano solo en voor kleine bezettingen. Op het programma van orkesten komen vrouwelijke componistes nauwelijks voor, zo toonde onderzoek van de Engelse organisatie Donne overtuigend aan.
Al te gemakkelijk gaat men ervan uit dat vrouwen vroeger geen symfonieën, concerti of opera’s gecomponeerd hebben. Dat zou dan onder meer te maken hebben gehad met hun beperktere opleiding en een gebrek aan middelen én netwerk om composities voor grotere bezetting in het openbaar te brengen. Toch blijkt het steeds meer een misvatting dat vrouwen geen groot(s) werk geschreven hebben. Als men ervoor open staat, en er desnoods ook doelbewust naar op zoek gaat, dan blijken er nog veel kleppers te ontdekken.
Het festival her:voice in het Aalto-Theater in Essen heeft zich daarom tot taak gesteld vier jaar lang vier grote, tot nu toe (bijna) onbekende orkestwerken van vrouwelijke componistes op het podium te brengen. Vorig jaar waren dat de opera Fausto van de Franse componiste Louise Bertin (1805-1877) en de derde symfonie van Florence Price (1887-1953). Hedendaags orkestraal werk kregen we van de New Yorkse Missy Mazzoli (1980), die zich voor River Rouge Transfiguration liet inspireren door de industrie in Detroit. Het was een schitterend programma, zo konden we zelf vaststellen, en het smeekte om meer.
La grande guerre
Het bejubelde Fausto van de tot vorig jaar voor vrijwel iedereen volslagen onbekende Louise Bertin werd dit seizoen alvast hernomen en is ook de afsluiter van de tweede editie van het Komponistinnenfestival, van 20 tot 23 maart. De nieuwe naam op het programma van her:voice is deze keer Charlotte Sohy (1887-1955), een vrouw met een groot gezin van zeven kinderen die er, net zoals Clara Schumann met haar acht kinderen, toch in slaagde artistieke avonturen te beleven. Ondanks haar uitgebreide opleiding – o.m. bij Vincent d’Indy aan de Schola Cantorum in Parijs – en de steun van haar man moest ze haar werken publiceren onder de mannelijke naam Charles.
Tijdens een ‘gespreksconcert’ illustreert pianiste Juriko Akimoto leven en werk van Charlotte Sohy met composities voor kamermuziek op de vleugel. Tijdens een ander concert in de Philharmoniker kunnen we kennis maken met Sohy’s laat-romantische symfonie La grande guerre, een tot 2014 vergeten orkestwerk dat tijdens haar leven nooit werd opgevoerd. Ze begon aan die symfonie tijdens de Eerste Wereldoorlog en uitte er haar verlangen naar vrede en broederschap mee. Kan het actueler?
Twee hedendaagse stukken vervolledigen het programma van dat concert: Color Field van de Engelse Anna Clyne (1980), geïnspireerd door een schilderij van Mark Rothko, en Winterhimmel van de meermaals bekroonde Finse componiste Kaija Saariaho (1952-2023).
Voor een ander werk van Saariaho wordt uitgeweken naar het 30 km verder gelegen Gelsenkirchen. In het Musiktheater aldaar staat de opera Innocence op het programma. ‘Een actueel en toch tijdloos onderwerp, aangrijpend en spannend verpakt in een snelle mix van hedendaags muziektheater, toneel en oude tragedie’, luidt het. Deze ‘gevierde opera-thriller’ gaat over ‘trauma, verdriet, woede en hulpeloosheid van mensen’.
Gekmakend gebrom
Nog meer suspens belooft de opnieuw uitgenodigde Amerikaanse Missy Mazzoli in het Aalto-Theater in Essen met The Listeners, een opera in twee delen. Claire lijdt aan slapeloze nachten door een diep, permanent gebrom dat haar gek maakt. Met haar leerling Kyle, die die laagfrequente toon ook waarneemt, bezoekt ze het huis van Howard Bard, een charismatische filosoof die naar verluidt ook andere mensen heeft geholpen die er last van hebben. Ze wordt hartelijk ontvangen door Howard en de groep ‘Listeners’. En Claire leert het onverklaarbare gezoem en zijn steeds groter wordende krachten te accepteren. Maar zodra de bijeenkomsten van de luisteraars een cultstatus krijgen, loopt de situatie uit de hand.
Missy Mazzoli is een van de bekendste en meest gevraagde artiestes/n van haar generatie. De opera zorgde voor veel opschudding bij de première in Noorwegen in 2022 en beleeft nu zijn Duitse première. Zelf omschrijft de componiste, die tijdens het festival in gesprek gaat met het publiek, The Listeners als een opera over ‘ons wanhopige verlangen naar verbondenheid, onze zoektocht naar gemeenschap en zingeving en de kracht van charismatische leiders die misbruik maken van dat verlangen’. Ook andere composities van de Amerikaanse, zoals een strijkkwartet en een aria uit haar eerste opera Breaking the Waves zijn dan te horen.
Belgische toets
Het Duitse festival kleurt ook een beetje Belgisch met een concert van B’Rock Orchestra en het Vocal Consort o.l.v. Andreas Küppers. Onder de titel Seraphim brengen zij met mezzosopraan Lucile Richardot ‘hemelse’ muziek van onder meer Francesca Caccini, Hildegard von Bingen, Isabella Leonarda en een hele reeks nog minder bekende componistes.
Kokoschka en Alma Mahler
In het iets verder gelegen Folkwang Museum gaat samen met het festival de tentoonstelling Frau im Blau van start, met werk van Oskar Kokoschka. De jonge schilder geraakte begin 20ste eeuw compleet in de ban van Alma Mahler-Schindler. De obsessieve liefde die hij in korte tijd voor de weduwe van Gustav Mahler ontwikkelde, komt tot uiting in schilderijen, tekeningen, waaiers en een muurschildering. Het hoogtepunt van die creatieve obsessie bereikte hij toen hij de poppenmaakster Hermine Moos een levensgrote pop liet maken naar het voorbeeld van zijn onbereikbare liefde, die inmiddels getrouwd was met Walter Gropius. Vrouw in blauw (1919) was het eerste schilderij met als thema die pop. Het kondigde een keerpunt aan in zijn schilderstijl. De tentoonstelling in het ook voor het overige bezoekwaardige museum Folkwang is de eerste in 30 jaar die alle werken van Kokoschka samenbrengt die geïnspireerd zijn door Alma Mahler. Ze loopt tot 22 juni.
De liederen van Alma Mahler – andere composities van haar zijn niet bewaard gebleven – zijn te horen in een ‘Wiener salon’ tijdens het festival, samen met liederen en kamermuziek van tijdgenotes en kennissen Berta Zuckerkandl, Evelyn Faltis en Kralik von Meyrswalden (een studiegenote van Gustav Mahler). Daarnaast zijn in een symfonieconcert vijf liederen van Alma Mahler in een orkestversie van Jorma Panula te horen.
Met het interdisciplinair project Doppelbindnisse, waaraan behalve het Aalto-Musiktheater, de Essener Philharmoniker en Folkwang onder meer ook de Alte Synagoge bijdragen, wil men nieuw licht werpen op zowel de biografie van Alma Mahler als op haar werk, dat in de schaduw bleef van haar beroemde echtgenoten.
Het Komponistinnenfestival wordt dan ook opnieuw omkaderd met veelbelovende lezingen. Die van vorig jaar werden inmiddels gebundeld in deze uitgave.
__________________
Volledig programma van het Komponistinnenfestival: www.theater-essen.de/musiktheater/hervoice-ii/
